Aangeboren transseksualiteit volgens Swaab

Hoogleraar neurobiologie Dick Swaab schrijft in NRC Handelsblad van 19/07/2008 een column over transseksualiteit: Man/vrouw (Zaterdag &Cetera p. 9). "De drang om van geslacht te veranderen is niet psychotisch, maar aangeboren," schrijft hij.

De stelling dat de drang om van geslacht te veranderen, psychotisch zou zijn, lijkt me nogal vergezocht. De uitspraak zou van een niet met name genoemde Limburgse psychiater zijn. Mijn grootmoeder dacht in haar laatste dagen zeker te weten dat er iets vies en stinkends onder het bed lag. Als je het bed dan aan de kant schoof, bleek het daar allemaal kraakschoon te zijn. Toch bleef mijn grootmoeder het zeker weten: daar lag iets. Dat is een voorbeeld van een psychose. Je neemt iets waar dat er niet is en je denkt daar zeker van te zijn.

En dat vind ik dus een beetje het probleem met deze column. Swaab weet het allemaal heel zeker. Er is geen twijfel mogelijk. De waarnemingen zijn duidelijk. Transseksualiteit en trouwens ook homoseksualiteit (blijkens een eerdere column) zijn aangeboren. Maar ik wil toch graag even onder dat bed kijken en dan blijkt het allemaal op zijn minst een stuk minder duidelijk te zijn.

De tegenstelling waar Swaab mee begint, aan de ene kant is het psychotisch en als het dat niet is, is het aangeboren, is natuurlijk een schijntegenstelling. De drang of de wens om van geslacht te veranderen, heeft aan de ene kant niets met psychosen te maken, maar dat wil aan de andere kant helemaal niet zeggen dan het dan allemaal maar aangeboren moet zijn.

Laat ik eerst uitleggen waarom die wens volgens mij niets met psychosen te maken heeft. Een drang of een wens om van geslacht te veranderen, is precies dat. We kunnen die drang of die wens alleen vaststellen via dat wat iemand beweert en doet. Er is dus geen bed dat je even aan de kant kunt schuiven of waar je even onder kunt kijken.

"Transseksuelen hebben de overtuiging geboren te zijn in het lichaam van het andere geslacht...", schrijft Swaab. Iemand is biologisch man, maar weet zeker vrouw te zijn. Is dat niet psychotisch? Ik denk van niet. Om te beginnen is de stelling dat je zeker weet vrouw te zijn, vaak een bepaalde manier om te zeggen dat je een geslachtsoperatie wilt. Dat is een uiting van iets dat je wilt of voor je idee moet, maar het is geen objectief feit. Dat geldt ook voor de uitspraak: "Ik voel me vrouw". En voor de uitspraak: "Ik ben vrouw." Alleen genderartsen vinden dat moeilijk te begrijpen of willen dat liever niet begrijpen.

Maar ook een uitspraak als "ik ben vrouw" die feitelijk bedoeld zou zijn, is in werkelijkheid nooit waterdicht. Het probleem is dat het begrip vrouw in onze cultuur niet éénduidig is gedefinieerd, maar verschillende dingen kan betekenen. Vaak geeft dat geen problemen, maar in grensgevallen wel. Artsen gebruiken als criterium vaak of een persoon wel of niet een penis heeft. Juristen en agenten vragen eerder naar de juridische status: wat is het geslacht volgens de pas of het rijbewijs. Verder hebben we dan nog "man" en "vrouw" om het soort rol aan te duiden dat iemand speelt of wil spelen. Een acteur kan in een scene vrouw zijn. Een biologische man kan zich meer thuis voelen in de sociale rol die vrouwen geacht werden te spelen. Op straat gebruiken we puur het uiterlijk van iemand om zijn/haar sekse vast te stellen en niet via de aan- of afwezigheid van bepaalde organen. Tenslotte gebruiken biologen het onderscheid op basis van hoe men geboren is en realiseren ze zich bij gelegenheid dat er allerhande tussenvormen bestaan. Een biologische man die dus zegt in feite vrouw te zijn, kan daar van alles mee bedoelen, maar doet niet automatisch een feitelijke uitspraak. Het bed even aan de kant schuiven, om te laten zien dat de betrokkene verkeerd denkt, kan dus ook in dat opzicht niet.

Maar betekent dat, dat de wens om van geslacht te veranderen dan aangeboren moet zijn? Swaab vindt van wel, mij lijkt dat wat erg kort door de bocht.

Als transseksualiteit aangeboren zou zijn, dan komt het wel bij een erg groot deel van de populatie voor. Bij een groot deel van alle travestieten komen transseksuele gevoelens voor, weten we uit het onderzoek van Vennix. Verder weten we uit bevolkingsonderzoek dat ongeveer een 3% van de mannelijke bevolking aan travestie doet. Je komt dan uit op zo'n 1 tot 1,5 procent van de mannelijke bevolking die transseksuele gevoelens heeft.

Zulke hoge percentages lijken het niet erg aannemelijk te maken dat het vooral een kwestie van genen zou zijn. Ook moet er tijdens de zwangerschap dan wel erg vaak iets mis gaan in dit opzicht. Swaab zelf gaat uit van een heel ander percentage doordat hij alleen kijkt naar de mannen met transseksuele gevoelens die zich hebben laten opereren. Dat lijkt me echter nogal een merkwaardige inperking. Net alsof je pas een echte transseksueel bent na het moment van de operatie. Hij komt zo op 0,01%. Een percentage dat honderd keer zo laag ligt.

Dat is nog niet alles. We hebben ook nog een hele groep mensen, volgens artsen in bepaalde opzichten gerelateerd aan transseksualiteit, die zeker weten dat ze met een arm of een been minder een stuk gelukkiger zouden zijn. Ze willen, hoe vreemd dit ook mag lijken, dolgraag zo'n lichaamsdeel kwijt en wachten daarbij soms niet eens op de aarzelende arts. Opnieuw een nog niet precies gelocaliseerd gen? Opnieuw een noodlottige hormoonafwijking in de baarmoeder?

En wat te denken van de kinderen en mannen die zeker weten eigenlijk zeemeermin te zijn. Ja, ook dat komt voor. Weer een ander gen dat niet goed functioneert of gewoon weer een ander hormoon dat net niet in de juiste hoeveelheid voorhanden was tijdens de zwangerschap? Ik vind dat allemaal moeilijk te geloven.

En hoe wil Swaab bijvoorbeeld al die kinderen verklaren die op een bepaald moment in hun ontwikkeling tot het andere geslacht willen behoren en een tijd later het hele 'probleem' volledig vergeten lijken te zijn? Dat zijn op het moment zelf toch onmiskenbaar ook genderproblemen?

Natuurlijk begrijp ik ook wel dat transseksuelen graag zo'n soort verklaring horen. Een biologische man wil zich beslist en dolgraag laten transformeren tot vrouw. Een wetenschapper die dan het verhaal heeft dat dat allemaal verklaard kan worden uit hormoontekorten tijdens de zwangerschap, komt dan als geroepen. Die voor veel mensen toch nog steeds wat moeilijk te begrijpen wens, is dan opeens wetenschappelijk verklaard en de betrokkene mag berusten in zijn lot: er is iets misgegaan, hij/zij kan er niets aan doen en dit is in de gegeven omstandigheden de beste oplossing.

Swaab schrijft letterlijk: "Alle gegevens wijzen erop dat genderproblemen al in de baarmoeder ontstaan." Als dat echt zo was, zou je verwachten dat zwangere vrouwen al tijdens de zwangerschap gewaarschuwd zouden worden voor hun afwijkende kindje. "Uit de echo en uit de vruchtwaterpunctie kunnen we afleiden dat er te weinig hormoon X aanwezig is. Dit betekent in de praktijk dat uw kind vrijwel zeker travestiet of transseksueel zal worden." Voorlopig heb ik nog nooit gehoord van zo'n soort waarschuwing en ik denk eerlijk gezegd ook niet dat die snel zal komen.

Als Swaab zijn gelijk zou willen aantonen, dan moet hij dus een grote groep vrouwen volgen tijdens de zwangerschap en vaststellen bij wie er hormononaal iets mis gaat. Wanneer twintig of vijfentwintig jaar later een duidelijk verband blijkt met travestie of transseksualiteit (in werkelijkheid twee sterk verwante verschijnselen) dan heeft Swaab onmiskenbaar een punt. Maar of dat onderzoek er ooit komt en dan echt een duidelijk verband laat zien, lijkt me twijfelachtig.

Wat Swaab weglaat aan beschikbaar onderzoek, is dat veel transseksuelen een travestie verleden hebben. Travestie en transseksualiteit zijn niet twee streng gescheiden fenomenen, maar sterk verwant. Zoals een transseksuele mevrouw vanavond tegen me opmerkte: "Een groot deel van mijn leven ben ik travestiet geweest. Waarom zou ik daarop neerkijken of dat ontkennen?"

Het beschikbare onderzoek (Vennix) laat verder duidelijk zien dat het volgens de motiveringen van de betrokkenen zelf vrijwel altijd een instrumentele functie heeft, dat er heel vaak sprake is van een bepaalde ontwikkeling en dat het duidelijk afhankelijk is van de situatie en omgeving. Dat zijn allemaal belangrijke redenen om te denken dat het gaat om normaal geleerd gedrag dat de normale gedragswetten volgt. Misschien komt de wens tot geslachtsverandering bij veel mensen als extreem over, daarom is het mechanisme erachter nog niet bij voorbaat afwijkend, ziek of abnormaal.

Als je dus bereid bent te veronderstellen dat die wens tot geslachtsverandering het logische produkt is van de manier waarop onze hersenen zich wijzigen onder invloed van ervaring, dan is travestie en transseksualiteit niet op een of andere manier ziekelijk zijn zoals Swaab suggereert, maar juist iets is dat in een belangrijk percentage van de populatie spontaan zal ontstaan door de manier waarop ons brein functioneert. Dat maakt die travestie en transseksualiteit overigens niet minder dwingend.

In feite is bij een functionele verklaring het probleem niet dat er travestie en transseksualiteit voorkomt, maar juist waarom het niet veel meer voorkomt. Het is niet vreemd dat het voorkomt, het is merkwaardig dat het niet veel meer voorkomt.

Overigens valt ook dat punt goed te begrijpen en te verklaren uit het gegeven dat travestie maatschappelijk tot nu toe niet of amper geaccepteerd wordt en transseksualiteit slechts in beperkte mate. Van de 240.000 Nederlandse travestieten zijn er slechts enkelen geweest die openlijk voor hun geaardheid durfden uit te komen.

Wat voor evidentie/feitenmateriaal geeft Swaab nu precies? Hij vermeldt dan dat hij bij M-V transseksuelen een vrouwelijke BSTc (een hersenstructuurtje) heeft gevonden. Een controlegroep van gewone mannen in zijn onderzoek ontbrak of hij vermeldt die niet. Zijn collega's vonden dat zijn resultaat eerst maar eens door een onafhankelijke groep bevestigd moest worden. Met andere woorden: voorlopig waren ze nog niet overtuigd door zijn verhaal.

Stel nu dat M-V transseksuelen inderdaad in hun hersenen op bepaalde punten zouden afwijken van normale mannen. Wat betekent dat dan precies? Ook taxichauffeurs in Londen blijken in hun hersenen afwijkende structuren te hebben ten opzichte van normale mannen. Moeten we nu veronderstellen dat er ook bij deze taxichauffeurs in de baarmoeder iets mis is gegaan, waardoor ze onweerstaanbaar zijn aangetrokken tot het beroep van taxichauffeur in Londen? Het lijkt allemaal wat vergezocht.

Je kunt immers niet uitsluiten dat die hersenstructuren juist later, door de opleiding tot taxichauffeur zijn veranderd. Hetzelfde geldt voor M-V transseksuelen. Zij leiden in ieder geval in seksueel opzicht een totaal ander leven dan normale mannen en je kunt verwachten dat je dat in de hersenen na verloop van tijd terug kunt vinden.

Swaab verwijst vervolgens naar onderzoek van Ivanka Savic. Ze liet M-V transseksuelen (nog niet geopereerd) mannelijke en vrouwelijke feromonen ruiken en keek naar de geactiveerde hersengebieden. "Het stimulatiepatroon bij MnV transseksuelen lag tussen dat van mannen en vrouwen in."

Het lastige bij dit soort onderzoek is dat men een hele reeks plaatjes moet interpreteren. Als dat gebeurt via een computerprogramma of door beoordeelaars die niet weten welk plaatje ze precies beoordelen, is er geen probleem. Maar in de praktijk gebeurt dat natuurlijk vaak niet. De conclusie is daarom veel zachter dan Swaab hem voorstelt.

En ook als de conclusie wel klopt, kan het weer komen doordat transseksuelen al voor de operatie vaak ander gedrag vertonen dan andere mannen in bepaalde opzichten. Opnieuw is de kans dus aanwezig dat dat gedrag leidt tot de afwijkende hersenstructuren.

De twee onderzoeken die Swaab opvoert, om zijn gelijk te bewijzen, vind ik dus niet overtuigend. Waarom dan zo stellig en met zo veel nadruk beweren dat transseksualiteit aangeboren is? De reden is kennelijk dat het beschikbare onderzoek in dit opzicht nogal mager is.

De stelling waar Swaab van uitgaat, is dat transseksuelen de hersenen van de andere sekse hebben, maar niet het lichaam. M-V transseksuelen zouden dus vrouwelijke hersenen hebben, maar een mannelijk lichaam.

Een probleem bij die stelling is dat de functie van de hersenen normaal is om het lichaam te besturen door het omzetten van input-signalen in output-signalen. Nu zouden er als het ware de foute hersenen gemonteerd zijn, die de signalen van de penis niet meer kunnen thuisbrengen waardoor het van essentieel belang wordt om die penis te verwijderen. Hetzelfde zou ook moet gelden voor de baardharen. Je kunt je nog voorstellen dat de penis input-signalen levert, maar afzonderlijke baardharen?

Dan zijn we er nog niet. Onder invloed van deze input die de hersenen volledig niet thuis kunnen brengen, gaan ze over op een programma voor gedeeltelijke lichaamsdestructie. In de loop van de evolutie zijn mensen miljarden malen geconfronteerd met input van hun zintuigen die ze niet goed thuis konden brengen. In al die gevallen werd het probleem normaal nooit door de hersenen opgelost door een deel van het lichaam te verwijderen of te vernietigen. Dat is ook begrijpelijk omdat het evolutionair gezien niets oplevert, maar wel veel kost.

Een volgend probleem is dat we graag denken dat vrouwen totaal andere hersenen hebben dan mannen, maar dat in werkelijkheid de verschillen meestal klein zijn. Het enige punt waarin mannen eigenlijk duidelijk van vrouwen verschillen is de motivatie voor seks en de reactie op seksuele prikkels.

Een mannetje moet namelijk reageren op een vrouwtje willen er kinderen kunnen komen. Die seksuele response tussen mannen en vrouwen verschilt inderdaad. Mannen reageren sterk op specifieke stimuli (b.v. een blote vrouw) terwijl vrouwen dit veel minder duidelijk doen (op b.v. een blote man). Op dit punt is onderzoek uitgevoerd door Chivers, Rieger, Latty en Bailey. De drie diagrammen in het artikel (hier) laten duidelijk zien dat de onderzochte transseksuelen seksueel reageren als mannen en niet als vrouwen. Dit bevestigt dus het idee dat transseksuelen verkeerde hersenen zouden hebben, volstrekt niet.

Ik denk en weet wel zeker dat veel travestieten en transseksuelen zich aangetrokken voelen tot de vrouwenrol en een vrouwelijk uiterlijk. Ik denk dat dat heel begrijpelijk is en in het licht van wat wij nu weten ook volstrekt verklaarbaar is.

Zodra je dat accepteert, is het streven naar een vrouwelijk uiterlijk en een vrouwelijk lichaam een logisch uitvloeisel. Gegeven dat uitgangspunt, reageren de mannelijke hersenen van transseksuelen precies zo als goed functionerende hersenen zouden moeten reageren, lijkt me. De hersenen produceren in dit geval namelijk creatief en effectief gedrag om dat doel te bereiken.

Swaab gelooft dat transseksualiteit ontstaat door een hormoontekort of -teveel tijdens de zwangerschap. Ik denk dat travestie en transseksualiteit het normale produkt zijn van de manier waarop onze hersenen werken. Wetenschappelijk gezien is de laatste verklaring in ieder geval een stuk simpeler dan de eerste verklaring. Volgens het 'scheermes' van Occam (de simpelste verklaring is de beste) is dat daarom voorlopig de beste.