Transgender-begripsverwarring

Een man die al jarenlang getrouwd is met een niets vermoedende vrouw en dan opeens 'betrapt' wordt, terwijl hij verkleed is als vrouw, heeft heel wat uit te leggen als hij daartoe de kans krijgt. Tegelijkertijd weet die man zelf niet precies, waarom hij doet, wat hij doet. Ik weet niet of dit de verklaring is, maar in boeken en postings van travestieten, transseksuelen, transgenderisten en mannen in rok vind ik vaak uitgebreide begrippenkaders om duidelijk te maken wat men precies is en hoe anderen dat moeten zien.

Die verhandelingen introduceren vaak een veelheid van nieuwe termen, die vrijwel zonder uitzondering vaag gedefinieerd zijn, die indrukwekkend klinken, die bladzijden lang doorgaan en die de lezer achter laten met het gevoel 'een deskundige heeft me uitgelegd hoe het allemaal zit, eigenlijk is het allemaal heel normaal en de man in kwestie verdient ons begrip in plaats van onze minachting'. Vermoedelijk was dat ook het doel van de verhandeling, maar het neveneffect is dat door die veelheid van termen de transgender zelf op laatst vaak ook niet meer weet, waar het allemaal om gaat.

In een eerdere blog ging ik in op de voorlichting van transgender Anne die om het begrip 'transgender' uit te leggen, het woord 'transgenderisme' gebruikte. Een woord dat ik niet kende en dat bij mij een associatie opriep met 'transgenderist'. Een woord dat ik wel kende en dat wordt gebruikt om mannen (of vrouwen) aan te duiden die leven als vrouw (of man) zonder een volledige sekse-operatie ondergaan te hebben. Anne gebruikte 'transgenderisme' gewoon om 'transgenders' aan te duiden, zag ik later toen ik haar verhaal nog eens goed las, maar volgens de Engelse Wikipedia betekent dat woord (transgenderism) toch echt iets anders, namelijk zoveel als 'de sociale beweging die rechten wil voor transgenders'.

Daarvoor besteedde ik in een blog aandacht aan het Vlaamse lespakket Gender in de Blender. Wat me opviel in dat pakket was dat men erg veel bladzijden nodig had en erg veel begrippen, terwijl de begrippen die men gebruikte vaak niet erg duidelijk werden gedefinieerd. Ook hier dus weer heel veel bladzijden, heel veel moeilijke en vage termen om uit te leggen wat eigenlijk niet uit te leggen valt.

Gemotiveerd door dit Vlaamse lespakket, vroeg ik me af of die overvloed van vage en slecht gedefinieerde begrippen nu inderdaad echt nodig was. Verder vroeg ik me af of hier niet iets systematisch aan de hand was. Bij partners van travestieten en transseksuelen merk je vaak dat men het onderwerp liever mijdt. Die lange theoretische uiteenzettingen werken dus kennelijk vooral als rechtvaardiging voor de transgender zelf. Het is het geloof van de transgender dat aan de wereld verkondigd wordt, maar dat de rest van de wereld vaak maar matig interesseert.

Een zoektocht op de Engelse wikipedia naar de betekenis van 'transgender' leverde min of meer hetzelfde op als de Vlaamse lesbrief. Veel tekst, veel nieuwe begrippen, maar geen echte duidelijkheid. Men gaf een lange lijst groepen die transgender zijn. Maar op die manier kom je van de regen in de drup. Je begint met één term die niet helemaal duidelijk is en je eindigt met een lange lijst moeilijke termen die ieder voor zich niet helemaal duidelijk zijn. Bovendien zit er geen enkel systeem in die lijst. Het kan dus best zijn, dat er morgen of overmorgen weer een extra groep bijgeplaatst wordt.

Een ander verschijnsel in dit verband is het volgende. Een man geeft een interview, terwijl hij als vrouw en nogal 'sexy' gekleed gaat, maar niet overtuigend overkomt als echte vrouw. Een te korte rok, een duidelijke boezem, te zware make-up. Normale mensen denken dus in de man een travestiet te zien. De man in kwestie ziet dit zelf echter, zo blijkt uit het interview, berslist niet als travestie. Wat hij doet, is duidelijk iets totaal anders, volgens hem. Dat maakt het voor de onbevangen lezer van zo'n interview er niet eenvoudiger op. Als dit geen travestiet is, wat is dan wel een travestiet?

Een ander voorbeeld uit dezelfde categorie is een man in jurk met een parelketting, die zeker weet geen 'travestiet' te zijn, omdat hij duidelijk herkenbaar is als man. Mannen in rok zien zichzelf vaak niet als 'travestiet' of transgender omdat ze alleen maar een rok dragen, omdat het zo lekker zit en voelt. Een man die zijn baardgroei heeft laten verwijderen, ziet zichzelf als mormale man en niet als transseksueel, omdat hij geen sekse-operatie heeft laten uitvoeren. Bekend zijn de talloze transvrouwen die zichzelf als volledig vrouw zien.

In al deze voorbeelden is sprake van een emotioneel negatief geladen term, die vervolgens niet van toepassing wordt verklaard op de eigen persoon. De strekking is steeds: 'Luister eens, ik zie er misschien uit als travestiet, transgender of transseksueel, maar dat ben ik niet.'

Zodra men overtuigend geargumenteerd heeft, dat men beslist geen X1 is, ontstaat het probleem dat men moet uitleggen wat men dan wel is. En de persoon in kwestie heeft iets uit te leggen, omdat hij/zij onmiskenbaar afwijkt van de uiterlijke norm. De persoon in kwestie komt dan met het verhaal dat hij/zij eigenlijk X2 is. Na een tijdje heeft de nieuwe term X2 een bepaalde bekendheid gekregen, haar magische klank verloren en een negatieve lading gekregen. Daarna komen de personen die verdacht worden X2 te zijn, met de stelling dat ze geen X2 zijn, maar in feite iets heel anders, namelijk X3. Het resultaat van dit voortdurende kat-en-muis-spel, is dat er tenslotte een eindeloze reeks begrippen ontstaat, die steeds net even anders is, maar in feite steeds betrekking heeft op hetzelfde onderliggende fenomeen.

Zo schrijft Magnus Hirschfeld in 1910 over travestie en maakt hij een onderscheid tussen fetisjistische travestie (puur seksueel gemotiveerd) en normale travestie. Vervolgens spant men zich in om uit te leggen dat men normale travestiet is en niet verward moeten worden met fetisjistische travestieten. Ondanks deze pogingen blijft 'travestie' een beladen term en komt rond 1970 in Amerika de term 'cross-dresser' in zwang. Men is volgens het eigen verhaal niet langer iets beladens als 'travestiet', maar gewoon 'cross-dresser'. Men is een man die het toevallig fijn vindt zich te kleden als lid van de andere sekse.

Mannen die een sekse-operatie ondergaan, haasten zich om uit te leggen dat ze geen travestiet of 'cross-dresser' zijn, maar eigenlijk vrouw in een verkeerd lichaam. Als de samenleving het moeilijk vindt volledig in dat verhaal mee te gaan, worden dit transseksuelen en nog weer later, transvrouwen, die zich vaak nadrukkelijk niet meer zien als travestiet.

Naast de transvrouwen komt er een kleine groep mannen die wel als vrouw leeft, zich soms enigszins lichamelijk heeft laten aanpassen, maar die niet langer een ingrijpende sekse-operatie willen. Deze groep voelt zich niet travestiet omdat ze voortdurend 'als vrouw leeft', maar is ook niet transseksueel omdat er geen sekse-operatie heeft plaatsgevonden. Een nieuw woord wordt gemaakt: 'transgenderist'. Buiten het handjevol transgenderisten kent eigenlijk niemand dat woord, maar het doel is bereikt. Men is iets onbekends, men is niet langer travestiet en het is duidelijk dat men niet transseksueel is.

Bij deze vier groepen blijft het niet. Van oudsher waren er al vaal homoseksuele of biseksuele travestieten (drag-queens) die met succes uitgingen of optraden en qua uiterlijk, gedrag en seksuele voorkeur duidelijk anders waren dan de overige travestieten. Normale travestieten, transseksuelen en transgenderisten willen liever niet met deze groep van 'show-travestieten' geassocieerd worden, terwijl het publiek bij het woord 'travestiet' vaak wel aan deze in het oog lopende groep, homoseksuele en biseksuele mannen denkt.

De laatste tijd is er een relatief nieuwe groep mannen naar voren gekomen, die wel een rok of eventueel een jurk dragen, maar dit doen zonder de moeite te nemen zich volledig als vrouw te 'vermommen'. Deze mannen in rok (soms in jurk) zien zichzelf als mannen die gewoon een rok dragen zoals een vrouw een broek draagt en zien zichzelf vaak nadrukkelijk niet als 'travestiet' of 'transgender'.

Naast deze groepen biologische mannen, zijn er in ieder geval ook nog groepen biologische vrouwen die in het transgendergebied vallen: drag-kings en transmannen. Verder is deze opsomming niet volledig, omdat er voortdurend nieuwe groepen met net weer iets andere kenmerken kunnen ontstaan.

Het praten over de totale groep is inmiddels uiterst lastig geworden. Zodra men het heeft over travestie, komen er reacties dat het helemaal niet gaat om fetisjistische travestie, of dat het niet aangaat om transseksualiteit gelijk te stellen aan ordinaire travestie, of dat transgenderist zijn niet verward moet worden met gewone travestie of transseksualiteit, etc.

Hoewel al deze verschillende groepen een duidelijke neiging hebben de eigen groepsleden op te zoeken, is er ook een samenbindende factor. Zowel de transseksuelen, de (klassieke) travestieten, de transgenderisten, de show-travestieten als de mannen in rok, krijgen na verloop van tijd allemaal te maken met negatieve maatschappelijke reacties op hun 'afwijkende' uiterlijk. Om de totale groep aan te duiden, komt in Amerika het woord 'transgender' op dat daarna ook in Nederland geleidelijk wordt overgenomen.

Toch blijkt ook het woord 'transgender' niet zonder problemen? Om te beginnen hanteert niet iedereen het in dezelfde betekenis. Zo wordt het soms vooral gebruikt voor mensen die van het ene geslacht naar het andere geslacht gaan. Dat zou dus het meest overeenkomen met 'transseksuelen'. Maar eigenlijk slaat 'gender' niet op de lichamelijke sekse, maar op de culturele. Dus in feite op de sociale rol. Verder is die transformatie in de praktijk nooit perfect. Bij voorbeeld omdat er altijd wel iemand in de buurt opduikt, die weet dat men van origine tot de andere sekse behoorde.

Maar ook wanneer we 'transgender' opvatten als paraplu-term en 'transgenders' opvatten als mensen die tussen man en vrouw in vallen, blijkt het woord nog een bepaalde onduidelijkheid te bezitten. Het probleem met die omschrijving is namelijk dat de begrippen 'man' en 'vrouw' wel duidelijk lijken, maar dat in werkelijkheid niet altijd zijn.

Dat lijkt moeilijk voorstelbaar. We hebben allemaal een duidelijk idee van 'man' en van 'vrouw' en in de praktijk geeft dat zelden problemen. Bij transgenders wordt dit echter opeens anders. Transgenders zoeken de grenzen van wat er mogelijk is, op en dan wordt het belangrijk om precies te weten wat we bedoelen met 'man' en 'vrouw'. Omdat dit elementaire begrippen zijn, die iedereen al van zijn jeugd kent en gebruikt, realiseren we ons normaal niet dat deze termen in totaal verschillende betekenissen gebruikt kunnen worden. De volgende notitie gaat daarom over het onderscheid man-vrouw.