Gender en transgender als verklaring voor travestie

Eén van de boeken die ik met Kerst kreeg, is Out & About van Ms. Lacey Leigh. De auteur staat op het omslag. Blond haar, een parelketting, een jurk met een kort jasje, pumps. De subtitel luidt: The Emancipated Crossdresser. Het 'Out' in de titel slaat op het feit dat Leigh uit de kast is gekomen als travestiet. Helemaal uit de kast gekomen is Leigh overigens nog niet, want ze schrijft onder pseudoniem.

Behalve dat er een aantal foto's in het boek van Leigh en femme staan, staat Leigh er ook een keer als man in. Eerlijk gezegd zie ik niet veel verschil. OK, de kleren zijn wat anders. De ene keer heeft hij zijn eigen haar, de andere keer een pruik. Maar het lijkt allemaal weinig verschil te maken. De verpakking is wat anders, het gezicht en de smile hetzelfde.

Wat is een geëmancipeerde travestiet? Crossdresser klinkt vriendelijker dan transvestite, maar is hier nooit echt ingeburgerd. Een geëmancipeerde travestiet is een t die zichzelf accepteert, die voor zichzelf durft op te komen en die zichzelf toestaat te genieten van de nieuwe vrijheid. Het is dus een t die uit de kast is gekomen (dat zijn er nog niet zo veel), die zijn recht om t te zijn verdedigt en die van dat t-zijn wil genieten. De termen die Leigh gebruikt zijn: 1. Accept yourself; 2. Assert yourself; 3. Allow yourself to enjoy. Het is allemaal een kwestie van attitude, vindt zij. T's moeten hun instelling veranderen. Ontken het niet langer, kom voor jezelf op en geniet ervan. Dat is de belangrijkste boodschap van het boek en ik wil hem hier graag doorgeven.

Het boek bestaat uit korte hoofdstukjes die gemakkelijk en vlot lezen. Leigh is in het dagelijkse leven iemand die regelmatig via voordrachten mensen probeert te motiveren en dat valt in het boek te merken. Het is een beetje een promotalk over en voor travestie. Dat is misschien wel goed ook, maar de minder leuke kanten worden daardoor soms wat weggelaten. En dat die minder leuke kanten er ook zijn, kun je bijvoorbeeld al merken aan het gegeven dat ze haar echte naam liever niet vermeldt. Ook over de problemen die het vaak geeft voor en in relaties hoor je weinig. (Zie desgewenst mijn eerdere notitie hierover op deze blog.)

Het hoofdstuk dat me het meest intrigeerde, is heel neutraal getiteld Sexual Stereotypes. Met 3 bladzijden is het iets langer dan de andere hoofdstukken. In dit hoofdstuk voert Leigh gender op als verklaring voor travestie. Het klinkt allemaal heel logisch, maar het is in feite nogal misleidend. Ik ga er hierna dieper op in.

Sekse-stereotypen zijn bij travestie het grote probleem, maar tegelijkertijd ook het fundament dat travestie mogelijk maakt. Laat ik dit uitleggen.

Wanneer je je als biologische man verkleedt als vrouw voldoe je niet aan het stereotype dat voor mannen geldt. Een echte man is een kerel. Stevig, groot, lelijk, hoekig, misschien wat onverzorgd. Een echte man gaat zich dus zeker niet als vrouw verkleden. Niets is erger dan dat. Een travestiet voldoet niet aan ons idee hoe een man eruit moet zien. In eerste instantie wordt de travestiet gezien als afwijkend, vervolgens als minderwaardig en tenslotte kan hij slachtoffer worden van niet of wel openlijke discriminatie. Men kan dit vergelijken met het dragen van een minirok door een meisje in een Arabisch land. In deze landen wordt dat snel gezien als iets dat niet hoort. Het is norm-afwijkend gedrag. In sommige gevallen wordt zo'n meisje vermoord. Soortgelijke reacties komen soms voor bij travestie en vinden dus hun basis in het afwijken van het mannelijke stereotype: je bent man, maar je gedraagt je niet als man.

De travestiet probeert zich te verkleden als vrouw. Een succesvolle travestiet (die zijn er niet zo veel) kan dat ook vrij overtuigend. Maar dat kan alleen doordat we in ons hoofd een bepaald beeld hebben (een stereotype dus) hoe een vrouw eruit behoort te zien. Ons cultureel bepaalde idee van een 'echte' vrouw is bijvoorbeeld: lang blond haar, slank, lange benen, duidelijke borsten, korte rok, grote ogen. Een man die dat beeld oproept, wordt dus snel gezien als vrouw, hoewel hij biologisch gezien nog steeds volledig man is. Dat vrouwelijke stereotype maakt succesvolle travestie dus mogelijk.

Het afwijken van het mannelijke stereotype wordt door de samenleving vaak bestraft met spot, schelden, uitsluiting, geweld en andere vormen van discriminatie. Dit betekent ook dat als de travestiet tenslotte zover geëmancipeerd is, dat hij openlijk naar buiten durft te gaan als vrouw, hij iets uit te leggen heeft als hij daar tenminste de kans voor krijgt, wat lang niet altijd het geval is. Kinderen zullen bijvoorbeeld snel vragen wanneer de man niet volledig overkomt als vrouw: ''Mijnheer, waarom draagt u een rok?" Ook vrouwen kunnen wel eens iets soortgelijks vragen.

Dit is een fundamentele vraag (waarom doe je aan travestie?), maar tegelijkertijd ook een lastige vraag. Immers veel travestieten weten niet precies waarom ze aan travestie doen. Het is een soort drang, een diep gevoelde behoefte. De travestiet heeft bijna altijd geprobeerd te stoppen, maar kon dat uiteindelijk niet blijvend en heeft tenslotte na een aantal mislukte pogingen zijn travestie maar geaccepteerd als iets onvermijdelijks. (In een eerdere notitie heb ik er al op gewezen dat je om te stoppen met travestie, niet moet stoppen met de travestie, maar met het bekrachtigen ervan.)

Het antwoord dat Leigh geeft, is: ik ben transgender. Gender is het aangeboren en aangeleerde gedrag. Gender zit in je hoofd. Sekse is je biologische geslacht. Dat zit tussen je benen. Bij transgenders wijkt de gender af van de sekse. Je bent geneigd te denken dat iedereen met de mannelijke sekse ook een mannelijke gender zou hebben, maar dat is niet zo, want dan zouden er geen transgenders (travestieten, transseksuelen en alles daar tussenin) bestaan. En die bestaan wel, dus is er niet een vaste koppeling.

Het klinkt heel overtuigend en ik heb ook t's meegemaakt, die dit echt als antwoord geven op de waarom-vraag. Zij zijn transgender of hun gender is vrouwelijk en daarmee is verklaard dat ze zich als vrouw verkleden. Ik denk echter dit het een pseudo-verklaring is. Iemand stelt een normale en voor de hand liggende vraag. Jij komt met een moeilijk woord en hup, alles is opgelost. Maar in feite zeg je: mijn gedrag is wat vrouwelijk, hoewel ik man ben. Maar omdat mijn gedrag wat vrouwelijk is en ik daar zelf ook niets aan kan doen, verkleed ik me als vrouw.

Zodra je de moeilijke term 'transgender' vervangt door haar betekenis, wordt het onbevredigende van het antwoord duidelijk. Je verwijst naar je gedrag om je gedrag te verklaren. Een cirkel-redenering dus. Het vervelende van die cirkelredenering is dat je niet verder zoekt naar de echte oorzaken. Alles is immers verklaard: het is de gender in je hoofd. Maar die gender kunnen we niet zien en ook niet op andere manieren waarnemen. Het enige aanknopingspunt dat we hebben, is dat de t graag vrouwenkleren draagt. En de vraag was juist: waarom doet hij/zij dat?

Een voordeel van die gender-verklaring is dus dat het een lastige vraag uitschakelt. Je geeft een wetenschappelijk klinkende term als antwoord waarmee je niets nieuws vertelt en je kunt zonder lastige vragen doorgaan met je travestie. Ook hoef je niet verder te zoeken naar mogelijke oorzaken. Het is allemaal een kwestie van gender en die zit nu eenmaal in je hoofd.

Maar behalve voordelen, heeft die gender-verklaring ook nadelen. Een eerste probleem is dat t's vaak moeite hebben goede dameskleding te kiezen. Kleding kies je normaal op basis van het verwachte effect. Je hoopt er goed in uit te zien. Die inschatting maak je echter op basis van je eigen oordeel. Jij denkt er in dat leuke truitje leuk uit te zien. Maar iemand anders denkt misschien: ze zou een ander truitje moeten aantrekken. Op het moment dat je expliciet stelt dat je je kleren kiest vanuit een soort innerlijke behoefte, is het niet meer gemakkelijk uit te gaan van het effect op het publiek. De waarom-vraag is dus ook voor de t zelf van groot belang. Wat wil je precies bereiken met dat verkleden?

Een volgend probleem met de gender-verklaring is dat het travestie te absoluut voorstelt. Op het moment dat je zegt dat het allemaal een kwestie van gender is, ben je geneigd die gender als iets absoluuts te zien. De gender is gegeven; jij kunt er niets aan doen. In werkelijkheid is verkleden gedrag. En gedrag volgt normaal de gedragswetten. Ook travestie-gedrag. Verder is gedrag nooit absoluut. Een bepaald gedrag als verkleden in dameskleding treedt normaal nooit voortdurend op, maar alleen in specifieke omstandigheden. Verder is gedrag iets dat we voortdurend aanpassen. Gedrag kan in frequentie toenemen, maar ook afnemen. Tenslotte hebben we inmiddels een scala van technieken om gedrag langdurig te wijzigen. Er is dus geen enkele reden om het travestiegedrag zo te verabsoluteren.

Een ander probleem is dat je de zaak voorstelt als een discrepantie tussen sekse en gender. Bij normale mannen is de sekse mannelijk, maar ook de gender. Bij t's zou de sekse mannelijk zijn, maar de gender niet. Wat ligt er dan meer voor de hand dan de sekse 'even' aan te passen? Die gender is misschien lastig aan te passen, maar de sekse (als je het beperkt tot een plek tussen de benen) -- medisch gezien -- niet. De oplossing voor het 'probleem' ligt dan toch voor de hand?

Ik denk dat een beroep op je gender een slechte oplossing is. Gender is een woord door mensen uitgevonden zonder concrete representatie in het hoofd. Geen enkele arts kan je gender zichtbaar maken, zelfs niet met de meest geavanceerde beeldvormende technieken. Verder is dat beroep op je gender ook helemaal niet nodig. Wanneer ik als biologische man in minirok loop, doe ik dat niet omdat er iets mis zou zijn met mijn gender. Ik doe dat omdat ik als man het recht heb, ik doe dat omdat ik het leuk vind staan, omdat het uitdagend is, omdat het de aandacht trekt, omdat het rol-doorbrekend is en omdat doorsnee mannen het niet durven. Dat lijkt me een prima antwoord op de vraag naar het waarom zonder dat ik me hoef te verschuilen achter mijn afwijkende gender die niemand ooit echt kan vaststellen.

Bovendien vind ik het doen van iets dat de meeste mannen niet durven, niet echt vrouwelijk. Het is typisch mannengedrag. Mannen beklimmen bergen, trekken ten strijde, sneuvelen, beginnen oorlogen, etc. Allemaal dingen die vrouwen normaal liever niet doen tenzij hun kroost bedreigd wordt. En is het dragen van een rok zo vrouwelijk? Mijn eigen vrouw draagt net als de meeste vrouwen meestal broeken. Is er dan iets mis met haar gender en met de gender van de moderne vrouw in het algemeen? En was er iets mis met de gender van de Romeinse soldaten omdat ze tunica's droegen? Het lijkt me allemaal nogal vergezocht.

Vrouwenhersenen zitten voorzover we weten niet wezenlijk anders in elkaar dan de hersenen van mannen. Wat mannen kunnen, kunnen vrouwen ook. Soms zijn er kleine verschillen in gemiddelde vaardigheid, maar nooit meer dan dat. De enige punten waarop wel duidelijke verschillen bestaan, liggen op het gebied van motivatie. En dan is het echt niet zo dat alle vrouwen voortdurend gemotiveerd zijn om in rok te lopen of er uit te zien als een Barbie. Vrouwen zijn meer gericht op relaties en kinderen. Mannen zijn in doorsnee meer gericht op seks en status. Het hele idee om een van de sociale norm afwijkende kledingkeuze terug te voeren op een innerlijk geslacht, deugt gewoon niet.

Nu heb ik het tegenwoordig als man-in-(mini)rok en als sporadische 'show-girl' misschien ook wel gemakkelijk in dit opzicht. Maar stel dat je je vooral verkleedt omdat je dat opwindend vindt, omdat het je een prettig gevoel geeft. Wel, wat is er mis met die antwoorden? Ook vrouwen krijgen bij een jurk die hun transformeert in een diva een gevoel dat ze niet hebben in hun spijkerbroek. Een t uit de omgeving van Amsterdam gaat er prat op, juist kleren te dragen die zij prettig vindt. Ze vindt dat ze niets te maken heeft met de reacties van het publiek. Wat is daar mis mee? Natuurlijk is dat wat onaangepast. En natuurlijk is dat niet realistisch omdat zij tenslotte wel degelijk te maken krijgt met de reacties van dat publiek. En natuurlijk is het niet erg 'vrouwelijk' maar in feite typisch 'mannelijk' om zo te redeneren en te doen. Maar ook dan is dus een beroep op de 'vrouwelijke' gender niet nodig en niet erg plausibel. Kortom: draai er niet omheen, hou jezelf niet voor de gek en verschuil je niet achter een duur woord zonder feitelijke betekenis.